Çalışan kadının yasal hakları

Çalışan kadının hamilelik ve emzirme dönemindeki hakları gebelik sürecine giren birçok anne adayının aklında soru işaretlerine sebep oluyor. Doğum parası nedir? Çocuğumun bakımı için yar zamanlı çalışabilir miyim? Kadın işçinin süt izni ne kadardır? Gibi merak edilen soruları Emekli Başmüfettiş Ali İhsan Öztürk’e sorduk. Öztürk, 4857 sayılı İş Kanunu ile güvence altına alınan hakları 42 soruda Anneyiz anneleri için anlattı.

Maliye Bakanlığı vergi müfettişliği, banka müfettişliği ve 25 yıl Çalışma Sosyal Güvenlik Bakanlığı’nda iş müfettişliği olmak üzere toplam 30 yıllık iş hukuku, vergi ve finans tecrübesiyle www. calismaustadi.com adlı sitede danışmanlık hizmeti veren Ali İhsan Öztürk çalışan kadının yasal hakları konusunda akıllara takılan soruları yanıtladı.

1- Kadın çalışan kimdir?
Bu terim, medeni durumuna bakılmaksızın on sekiz yaşını doldurmuş kadın çalışanları ifade eder.

2- Evlik halinde kadın işçinin kıdem tazminatı isteme hakkı var mıdır?
Evet, evlendikten sonra 1 yıl içinde önceden haber vermeden evlilik cüzdanıyla başvurarak.

3- Evlilik nedeniyle işten ayrılmada işsizlik sigortasından faydalanılır mı?
Hayır.

4- Çocuk doğduğu zaman işten ayrılıp tazminat alınılır mı?
Hayır.

5- Doğum borçlanması yapılabilir mi? Süre nedir?
En fazla iki çocuk için, her çocuğa 2 yıl yapılabilir ancak çocuklar doğmadan önce kadının sigortalı çalışmış olması gerekiyor.

6- Kadın regli döneminde işe gelmeme hakkına sahip mi? Ücretli izinli sayılır mı?
Hayır.

7- Gebelik süresince, çalışırken periyodik kontroller nasıl yaptırılır?
Gebeliğiniz süresince, çalışırken periyodik kontrollerinizi yaptırabilmeniz için işveren tarafından size ücretli izin verilir.

8- Gebe kadın çalışanın günlük çalışma süresi ne kadar olmalıdır?
Gebe kadın çalışanlar günde yedi buçuk saatten fazla çalıştırılamaz.

9- İşveren, gebe kadın çalışana gece çalışması yaptırabilir mi?
Kadın çalışanlar, gebe olduklarının sağlık raporuyla tespitinden itibaren doğuma kadar geçen sürede gece çalışmaya zorlanamazlar.

10- Sağlık raporu ile gerekli görülmesi halinde gebeliğim süresince daha hafif bir işte çalıştırılabilir miyim?
Sağlık raporu ile gerekli görüldüğü takdirde gebe çalışan, sağlığına uygun daha hafif işlerde çalıştırılır. Bu halde çalışanın ücretinde bir kesinti yapılmaz. Başka bir işe aktarılması mümkün değilse, çalışanın sağlık ve güvenliğinin korunması için gerekli süre içinde, isteği halinde çalışanın tabi olduğu mevzuat hükümleri saklı kalmak kaydıyla ücretsiz izinli sayılması sağlanır. Bu süre, yıllık ücretli izin hakkının hesabında dikkate alınmaz.

11- Kadın işçinin doğum izni ne kadardır?
Kadın işçilerin doğumdan önce sekiz ve doğumdan sonra sekiz hafta olmak üzere toplam 16 haftalık süre için çalıştırılmamaları esastır. Çoğul gebelik halinde bu süreler doğumdan önce 10, doğumdan sonra sekiz hafta olarak belirlenmiştir

12- Doğum öncesi ve sonrasındaki sekizer haftalık izin süreleri artırılabilir mi?
Doğum öncesi ve sonrası öngörülen süreler sağlık durumunuz ve çalıştığınız işin özelliği göz önünde bulundurularak hekim raporuyla artırılabilir.

13- Doğum öncesi sekiz haftalık iznimin bir bölümünü doğum sonrasına aktarabilir miyim?
Sağlık durumunuz uygun ise ve doktorunuz da bu durumu onaylarsa doğumdan önceki son üç haftaya kadar çalışmaya devam edebilirsiniz. Bu durumda doğum öncesi çalıştığınız süreler doğum sonrası izin sürenize eklenir. Başka bir deyişle, doğuma üç hafta kalıncaya kadar çalışan bir kadın işçi, doğum öncesi sekiz haftalık izin süresinin beş haftasını çalışarak geçirdiğinden, bu süreyi doğum sonrasına aktarabilecek ve böylece doğum sonrası sekiz haftalık izin süresine söz konusu beş haftanın da eklenmesi ile toplam 13 hafta izin kullanabilecektir.

14- Erken doğum yapmam halinde, kullanamadığım doğum öncesi izin sürem kaybolur mu?
Erken doğum yapmanız sebebiyle, doğum öncesi sekiz haftalık (çoğul gebelik halinde 10 haftalık) izin sürenizin tamamını kullanamamanız halinde, kullanamadığınız süreyi doğum sonrası izin sürenize ekleyebilirsiniz. Örneğin, 8 haftalık doğum öncesi izne ayrılmanız, ancak üç hafta erken doğum yapmanız halinde, kullanamadığınız üç haftalık doğum öncesi izni, doğum sonrası sekiz haftalık izninize ekleyerek 11 hafta izin kullanmanız mümkündür.

15- Evlat edinen kadınlar doğum izninden yararlanabilir mi?
Üç yaşını doldurmamış bir çocuğu tek başına evlat edinmeniz halinde kendiniz, eşinizle birlikte evlat edinmeniz halinde siz veya eşiniz, çocuğun aileye fiilen teslim edildiği tarihten itibaren sekiz haftalık analık izni kullanabilir.

16- Kadın gazetecilerin doğum izinleri konusunda özel bir düzenleme var mıdır?
Kadın gazetecilerin doğum izinleri, 4857 sayılı İş Kanunu’na tabi olarak çalışan kadın işçilerden farklı olarak, 5953 sayılı Basın Mesleğinde Çalışanlarla Çalıştıranlar Arasındaki Münasebetlerin Tanzimi Hakkında Kanun’da düzenlenmiştir. Söz konusu kanuna göre kadın gazetecinin hamileliği halinde, hamileliğin yedinci ayından itibaren doğumun ikinci ayının sonuna kadar izinli sayılır.

17- Kadın gazeteci doğum izni süresince ücret alabilir mi?
Hamileliğinin yedinci ayından itibaren doğumun ikinci ayının sonuna kadar izinli sayılan kadın gazeteciye, bu süre boyunca çalıştığı müessese tarafından son aldığı ücretin yarısı ödenir. Doğum gerçekleşmez veya çocuk ölü dünyaya gelirse, bu halin oluş tarihinden itibaren bir ay süreyle aynı ücret ödenir. Gazetecinin sigortadan ya da bağlı bulunduğu kuruluşlardan alacağı yardım, bu ödemeye engel değildir.

18- Yıllık ücretli iznim hesaplanırken doğum izinlerim dikkate alınır mı?
Kadın işçilerin 4857 sayılı İş Kanununun 74’üncü maddesi hükümleri uyarınca doğumdan önce ve sonra çalışmalarının yasak olduğu sekizer haftalık (çoğul gebeliklerde doğumdan önce 10, doğumdan sonra sekiz haftalık) süreler, yıllık izin haklarının hesabında çalışılmış gibi sayılır.

19- Doğumdan sonra çocuğumun bakımı için ücretsiz izin kullanabilir miyim?
Doğum öncesi ve sonrası toplam 16 haftalık (çoğul gebeliklerde 18 haftalık) izin sürenizi tamamladıktan sonra, talep etmeniz halinde altı aya kadar ücretsiz izin kullanabilirsiniz. Söz konusu altı aylık ücretsiz izni, üç yaşını doldurmamış bir çocuğu tek başınıza evlat edinmeniz halinde sizin, eşinizle birlikte evlat edinmeniz halinde sizin veya eşinizin kullanması mümkündür. Ancak altı aylık ücretsiz izin süreniz, yıllık ücretli izin hakkınızın hesabında dikkate alınmaz.

20- Doğum sonrası çocuğumun bakımı için yarı zamanlı çalışabilir miyim?
Doğum sonrası analık izninizin bitmesinden itibaren, çocuğunuzun bakımı ve yetiştirilmesi amacıyla ve çocuğun hayatta olması kaydıyla, talep etmeniz halinde, birinci doğumda 60 gün, ikinci doğumda 120 gün, sonraki doğumlarda ise 180 gün süreyle haftalık çalışma sürenizin yarısı kadar ücretsiz izin kullanabilirsiniz. Çoğul doğum yapmanız hâlinde bu sürelere 30’ar gün eklenecektir. Çocuğunuzun engelli doğması hâlinde ise bu süre 360 gün olarak uygulanacaktır. Üç yaşını doldurmamış bir çocuğu evlat edinmeniz halinde, aynı haktan siz veya eşiniz de yararlanabilirsiniz. İŞKUR tarafından asgari ücretin brütü kadar olan kısmı ödenir.

21- Yarı zamanlı çalışma ödeneğinin koşulları nelerdir?
Yarı zamanlı çalışma ödeneğinden yararlanabilmeniz için;

• Doğum veya evlat edinme tarihinden önceki son üç yılda adınıza en az 600 gün işsizlik sigortası primi bildiriminde bulunmuş olması,
• 4857 sayılı Kanunun 63’üncü maddesinde belirtilen haftalık çalışma süresinin yarısı kadar fiilen çalışmış olmanız gerekir.

22- Doğum sonrası çocuğu büyütmek için kısmi süreli çalışılabilir mi?
Evet yapılabilir. Çocuğun ilk okula başlayacağı tarihe kadar kısmi süreli çalışma yapılabilir. İşveren bunu kabul etmek zorundadır, ancak çalıştığı gün kadar ücreti ve sigortası ödenir.

23- Kısmi süreli çalışma hakkından kimler yararlanabilir?
Kısmi süreli çalışma hakkından ebeveynlerden sadece birisi yararlanabilir. Ebeveynlerden birisinin çalışmaması halinde çalışan eşin kısmi süreli çalışma hakkından yararlanması mümkün değildir.

24- Evlat edinenler kısmi süreli çalışma hakkından yararlanabilir mi?
Üç yaşını doldurmamış bir çocuğu eşinizle birlikte veya tek başınıza evlat edinmeniz halinde de, çocuğun size fiilen teslim edildiği tarihten itibaren kısmi süreli çalışma hakkından yararlanabilirsiniz.

25- Kısmi süreli çalışmaya başladıktan sonra, sürenin bitmesini beklemeden tam süreli çalışmaya dönebilir miyim?
Kısmi süreli çalışmaya başlamanızın ardından, süre sonunu beklemeden tekrar tam süreli çalışmaya dönebilirsiniz. Bunun için işverene bir ay önceden yazılı bildirimde bulunmanız gerekmektedir. Ancak bu durumda aynı çocuk için tekrar kısmi süreli çalışma hakkından yararlanmanız mümkün değildir. Tam süreli çalışmaya başlamanız halinde sizin yerinize işe alınan işçinin iş sözleşmesi kendiliğinden sona erecektir.

26- Kadın işçinin süt izni ne kadardır?
Çocuğunuz bir yaşına gelinceye kadar, onu emzirmeniz için günde toplam bir buçuk saatlik süt izni hakkınız bulunmaktadır.

27- Kadın işçi süt iznini nasıl kullanılır?
Kadın işçi günde toplam bir buçuk saatlik süt iznini hangi saatler arasında ve kaça bölerek kullanacağını kendisi belirler.

28- İşveren, süt izni kullanmam sebebiyle ücretimden herhangi bir kesinti yapabilir mi?
Kadın işçilere bir yaşından küçük çocuklarını emzirmeleri için verilmesi zorunlu olan günde toplam bir buçuk saatlik süt izinleri günlük çalışma süresinden sayılır. Dolayısıyla işveren, süt izni kullanan kadın işçinin ücretinden herhangi bir kesinti yapamaz. Ayrıca 633 sayılı Kanun Hükmünde Kararnamenin Ek-4’üncü maddesi doğrultusunda anne olan her Türk vatandaşına doğum yardımı ve süt parası gibi tanıdığı imkanlar da vardır.

29- Emziren kadın çalışanın günlük çalışma süresi ne kadar olmalıdır?
Emziren kadın çalışanlar günde yedi buçuk saatten fazla çalıştırılamaz.

30- İşveren, emziren kadın çalışana gece çalışması yaptırabilir mi?
Bu sürenin sonunda sağlık ve güvenlik açısından sakıncalı olduğunun sağlık raporu ile belirlendiği dönem boyunca gece çalıştırılmaz.

31- Kadın çalışan gebelik ya da emzirme halini işverene bildirmek zorunda mıdır?
Kadın işçi gebelik ve emzirmeye başlama halinde işverenini bilgilendirir. İşveren, gebe veya emziren çalışanın sağlık ve güvenliği için tehlikeli sayılan kimyasal, fiziksel, biyolojik etkenlerin ve çalışma süreçlerinin çalışanlar üzerindeki etkilerini değerlendirir. Bu değerlendirme sonucuna göre gerekli önlemleri alır. İşveren, işyerindeki maruziyetin şeklini, düzeyini ve süresini çalışma koşulları veya özel bir riske maruz kalma olasılığı bulunan işlerin; sağlık ve güvenlik risklerinin, gebe veya emziren çalışanlar üzerindeki etkilerini belirlemek ve alınacak önlemleri kararlaştırmak üzere değerlendirir. Bu değerlendirmede kişisel olarak çalışanı etkileyen psiko-sosyal ve tıbbi faktörleri de dikkate alır. Gebe veya emziren çalışan, işyerinde yapılan değerlendirmenin sonuçları ile sağlık ve güvenlik amacıyla alınması gereken önlemler hakkında bilgilendirilir.

32- Kadın çalışanı olan işverenlerin emzirme odası ve yurt açma yükümlülüğü var mıdır?
Yaşları ve medeni halleri ne olursa olsun;

• 100-150 kadın çalışanı olan işyerlerinde, emziren çalışanların çocuklarını emzirmeleri için işveren tarafından, çalışma yerlerinden ayrı ve işyerine en çok 250 metre uzaklıkta bir emzirme odasının, Yeni doğum yapmış çalışanın doğumu izleyen bir y
• 150’den çok kadın çalışanı olan işyerlerinde, 0-6 yaşındaki çocukların bırakılması, bakımı ve emziren çalışanların çocuklarını emzirmeleri için işveren tarafından, çalışma yerlerinden ayrı ve işyerine yakın bir yurdun kurulması zorunludur. Yurt, işyerine 250 metreden daha uzaksa işveren taşıt sağlamakla yükümlüdür. İşverenler, ortaklaşa oda ve yurt kurabilecekleri gibi, oda ve yurt açma yükümlülüğünü, kamu kurumlarınca yetkilendirilmiş yurtlarla yapacakları anlaşmalarla da yerine getirebilirler.

33- Oda ve yurt açma yükümlülüğünün belirlenmesinde hangi hususlar göz önünde bulundurulmalıdır?
Oda ve yurt açma yükümlülüğünün belirlenmesinde, işverenin belediye ve mücavir alan sınırları içinde bulunan tüm işyerlerindeki kadın çalışanların toplam sayısı dikkate alınır. Emzirme odası ve yurt kurulması için gereken kadın çalışan sayısının hesabına erkek çalışanlar arasından çocuğunun annesi ölmüş veya velayeti babaya verilmiş olanlar da dahil edilir.

34- Kadınlar gece postalarında çalıştırılabilir mi?
18 yaşını doldurmuş kadın çalışanlar Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığınca hazırlanan “Kadın Çalışanların Gece Postalarında Çalıştırılma Koşulları Hakkında Yönetmelik” te belirtilen şartlara uyulması kaydıyla gece postalarında çalıştırılabilirler.

35- Kadın çalışanın eşinin de işin postalar halinde yürütüldüğü bir işyerinde çalışması halinde işveren, kadın çalışanın gece çalışmasını nasıl düzenler?
Kadın işçinin eşi de işin postalar halinde yürütüldüğü aynı veya ayrı bir işyerinde çalışıyor ise, kadın çalışanın talebi halinde gece çalışması eşinin çalıştığı gece postasına rastlamayacak şekilde düzenlenir. Aynı işyerinde çalışan karı kocanın aynı gece postasında çalışmak istemeleri halinde, bu talep işverence, olanak oranında karşılanır.

36- Kadınlar maden ocaklarında çalıştırılabilir mi?
Maden ocakları ile kablo döşemesi, kanalizasyon ve tünel inşaatı gibi yer altında veya su altında çalışılacak işlerde her yaştaki kadınların çalıştırılması yasaktır.

37- İşveren (tehlikeli ve çok tehlikeli) işlerde çalıştıracağı kadın çalışanlar için sağlık raporu almak zorunda mıdır ?

İşveren; çalışanların işyerinde maruz kalacakları sağlık ve güvenlik risklerini dikkate alarak sağlık gözetimine tabi tutulmalarını sağlar.

38- İşveren kadın çalışanlar için sağlık raporunu hangi aralıklarla yenilemelidir?
Çalışanın kişisel özellikleri, işyerinin tehlike sınıfı ve işin niteliği öncelikli olarak göz önünde bulundurularak uluslararası standartlar ile işyerinde yapılan risk değerlendirmesi sonuçları doğrultusunda;

• Az tehlikeli sınıftaki işlerde en geç beş yılda bir,
• Tehlikeli sınıftaki işlerde en geç üç yılda bir,
• Çok tehlikeli sınıftaki işlerde en geç yılda bir,
• Özel politika gerektiren grupta yer alanlardan çocuk, genç ve gebe çalışanlar için en geç altı ayda bir defa olmak üzere periyodik muayene tekrarlanır. Ancak işyeri hekiminin gerek görmesi halinde bu süreler kısaltılır.

39- İşveren sadece cinsiyetim (kadın olmam) nedeniyle daha düşük ücret ödeyebilir mi?
Aynı veya eşit değerde bir işte çalışıyor iseniz, işveren, sadece cinsiyetiniz (kadın olmanız) nedeniyle size erkek işçiden daha düşük ücret ödeyemez.

40- İşveren sadece cinsiyetim (kadın olmam) veya gebelik halim nedeniyle iş ilişkisinde farklı işlemde bulunabilir mi?
İşveren iş sözleşmenizi yaparken, şartlarını belirlerken, sözleşmeyi uygularken veya iş sözleşmenizi fesih ederken, kadın olmanız veya gebelik durumunuz nedeniyle size karşı farklı işlemde bulunamaz. Sadece biyolojik veya çalıştığınız işin niteliğinden kaynaklanan bazı sebeplerin zorunlu kılması halinde işverenin farklı davranması mümkündür

41- Kadın olmam veya gebelik durumun nedeniyle işyerinde ayrımcılığa uğramam halinde ne yapabilirim?
Bu durumda 4857 sayılı İş Kanunu’nun eşitlik ilkesini düzenleyen 5’inci maddesi uyarınca mahkemeye başvurarak dört aya kadar ücretiniz tutarındaki uygun bir tazminat ve yoksun bırakıldığınız haklarınızı talep edebilirsiniz.

42- Eşitlik ilkesinin ihlali iddiasında ispat yükü kime aittir?
İşverenin eşitlik ilkesine aykırı davrandığını ispat etme yükümlülüğü size aittir. Ancak, bir ihlalin varlığı ihtimalini güçlü bir biçimde gösteren bir durumu ortaya koymanız halinde, işveren böyle bir ihlalin mevcut olmadığını ispat etmekle yükümlü olacaktır.